GAVS : Arapça, yardım etme, imdada yetişme demektir. Bunun yerine "kutub" da kullanılır. En yüksek manevî makamdır. Kutub, mazhar-ı hakîkat-ı Muhammediyye ve cami-i esmâ-i İlâhiyyedir. Yani ilâhî isimleri kendisinde toplayan, Hz. Muhammed (s)in hakikatine vâsıl olan kişidir. Bazılarının ifadesine göre gavs, evliya hiyerarşisinde kutubdan sonra gelir. Süleyman Cezûlî (ö. 1470), Delâilü'l-Hayrât adlı eserinde, Hz. Peygamber (s)'e atfolunan ikiyüzbir isimden üçü, bu kelime ile alâkalıdır: Gavs, Gays ve Gıyâs. Muhiddin İbn Arabî ile Seyyid Şerif Cürcanî, kutub ile gavsi aynı kişi olarak nitelerken, imâm-ı Râbbanî gavsi, kutbun yardımcısı olarak görür. Bu durumda gavs, üçler'e dâhil olmaktadır: ricâlü'l-gayb konusu ile ilgili olarak Ebû Nuaym İsfehânî'nin Hilyetü'l-Evliyâ, (c. l., ss. 8-9); İbn Asakir'in Târihti Medineti Dımaşk (c. l, ss. 290-291) adlı eserinde Abdullah İbn Mes'ud (r)'dan rivayet edilen şu hadis-i şerif vardır:
   "Allah'ın halk arasında, kalbleri Hz. Adem (s)'in kalbi üzerinde olan üç yüz, Hz. Musa (s)'nın kalbi üzerinde olan kırk, Hz. İbrahim (s)'in kalbi üzerinde olan yedi; Hz. Cebrail (s)'in kalbi üzerinde olan beş, Hz. Mikail (s)'in kalbi üzerinde üç, Hz. İsrafil (s)'in kalbi üzerinde olan bir kulu vardır. Bu sonuncusu vefat edince yerine üçlerden, üçlerden biri vefat edince beşlerden, beşlerden biri ölünce yedilerden, yedilerden biri ölünce kırklardan, kırklardan biri öldüğünde üç yüzlerden üç yüzlerden biri öldüğünde de, halktan biri onun yerine geçer. Onların (yaptıkları dualar) sebebiyle Allah, (mahlukatı) diriltir, öldürür, yağmur yağdırır, bitkileri yeşertir ve (yeryüzüne gelmesi muhtemel) belâları defeder".
   Abdullah İbn Mes'ud (r)'a (Allah'ın) onların (duaları) sebebiyle diriltmesi ve öldürmesi nasıl olur (veya nasıl olabilir?) diye sorulduğunda şu cevabı verdi:
   -Çünkü onlar, ümmetin çoğalması için Allah'a dua ederler. Bu sebepten ümmet sayıca çoğalır. Zalimlere de beddua ederler. Allah da onların boynunu kırar, yağmur yağması için dua ederler, böylece yağmur yağar, bereket için dua ederler, bu dua bereketiyle yeryüzünde ekinler biter. Dua ederler, duaları sebebiyle yeryüzünden her türlü belâ kalkar".
Muhiddin İbn Arabî, Fütuhat (c. II, s. 9)'da, "kalpleri.....'nin üzerinde olan.... kişi" tabirini şöyle izah eder: Bir peygambere gelen ilâhî marifet ve tecellilerin, peygamber olmayan kişi üzerine aynen gelmesi, peygamber veya meleğin kalbine doğan İlâhî ilmlerin, o kişinin kalbine de gelmesi.
   Kâşânî, "gavs, kutubdur" der. "Kendisine yardım için başvurulduğunda, gavs adını alırlar, iltica olunmadıkları zaman kendilerine kutub denir" diyerek konuya açıklık getirir. Özet olarak, gavs, tanrı değildir, sadece İslâm'ı derin aşkla yaşayan bir Allah dostudur. Ümmete, dualarıyla yardıma koşar.
   "Allah takva sahibi kullarından daha çok kabul eder" (Maide/27) âyetinin de gösterdiği gibi, Allah'ın dinini ciddiyetle, önem vererek, içten gelerek azimet üzere yaşayanların kulluğu, ameli, duası bu durumda olmayanlara göre daha hızlı kabul görür. Yoksa kul, tanrı olamaz, ortadaki espiri; duası çabuk kabul olacak şekilde islâm'ın takva üzere yaşanmasıdır. Dua ve onun kabulü. Âyetteki ... fiili ziyâde babdan olduğu için, manâda da ziyâdelik vardır: Bol bol, çokça kabul etmek. Ancak şunu da hemen eklemek gerek, salihlerin muttakilerin her duası %100 mutlaka kabul görür mü? Cevap, her sâlih kulun duasının mutlaka kabul edileceği şartı yoktur, aksi takdirde, Allah, mecburiyet ile sınırlanmış olur, halbuki O " dilediğini yapan (Al-i İmran/40) ve "yaptığından sual olunmayan" (Enbiya/23)'dır. Hz. Nuh'un, oğlu hakkındaki duasını, Allah'ın kabul etmemesi, şalinin her duasının mutlak kabul edileceğini çürüten bir
Kur'ân nassıdır. (Hûd/45,46). Tasavvuf? biyografi kitaplarında meşhur Allah dostlarının "şu kadar sene şu duayı yaparım; Allah hâlâ kabul etmedi" ibareleri buna başka bir örnektir.

   GAVSİYE: Hamidüddin b. Hâtıruddin el-Hüseynî (Ö.I526) tarafından kurulmuş olup, Seyyâriyye'nin Hindistan koludur.

   GAVS-I AZAM: Ünlü Hanbelî fakih ve Kadiriye tasavvuf okulunun kurucusu, Şeyh Abdülkâdir Geylânî'ye verilen lakab. Tasavvuf kaynakları, Abdülkâdir Geylânî (k.)'nin tasarrufunun ölümünden sonra da câri olduğunu, kaydederler.

   GAYB: Arapça, göz önünde olmayan, bilinmeyen, gizli olan, gâib vs. gibi manaları vardır. Senden Hakk'ın gizlediği her şeydir. Allah'ın pek çok âlemleri vardır. Allah'ın insan vasıtasıyla baktığı âleme, vücûdî şehâdet denir. Allah'ın, insan vasıtası olmaksızın baktığı âleme da gayb denir. Gayb da, ikiye ayrılmıştır. Allah gaybın birini, insanın ilminde mufassal kılmıştır. Yine bir gayb vardır ki, onu da insanın kabiliyetinde mücmel olarak yaratmıştır. Birinci gaybe vücûdî denir, âlem-i melekût gibi. İkinciye de, gayb-ı ademî âlem denir ki, bu âlemi Allah bilir kullar bilmez. Bu ikinci âlem bize göre, adem mesabesindedir. İşte, ademî gaybın mânâsı budur.
Gayb-ı meknûn'a gelince, bu, korunmuş gayb olup, Zatî sırdan ibarettir, mâhiyetini Allah'tan başkası bilemez. Bundan dolayı da mâhiyeti korunmuş, akıllardan ve basiretlerden gizlenmiştir.

   GAYBET: Arapça, bir şeyin başka bir şeyde kaybolması hâli. Kalbin, maddî âlem ile ilgisini kesmesi. Buna tasavvuf kitaplarındaki örnek, Hz. Yusuf (s.) ve Mısırlı kadınlar olayıdır. Hz. Yusuf (s.)'un güzelliğine hayran kalıp, kendinden geçen Mısırlı kadınlar, ellerinin kesildiğini bilemeyecek durumda idiler. Hz. Yusuf(s.)'un cemâlini görüp de bu derece kendinden geçen insan, acaba, mutlak güzel olan Allah'ın, sıfatlarını, tecellilerini müşahede ederse durum nasıl olur? İşte, gaybet hâlinin sahibi olan kişide meydana gelen durumun izahı, budur.

   GAYB ERENLERİ: Bilinmeyen veliler. Her asırda mevcut ve sayıları ondan ibaret olan Allah adamları(evliyâ] hakkında kullanılan bir tâbirdir. Tasavvuf kaynaklarından birinde, bunun açıklaması şu şekilde yapılır: "Sıfat-ı gâlibeleri, huşu ve huzû-i Rabbani ve kendileri mağlûb-i tecellâ-yı Rahmânî oldukları için, seslerini yükseltmediklerinden, Hakk'ın gayrı bunları ve bunlar da Hak'tan gayriyi bilmezler. Esmâ-i camia ve kelimât-ı nâfia-i Hûda olmaları sebebiyle, kendilerinden istimdâd şer'an caiz ve bu esma ve kelimâtla istiâze ise nass ile sabittir. Ve gerçi hakikatte müstemid muvahhid olduğu halde, vesâit ile vesâile teşebbüs edilmek, mâni-i tevhid değildir. Nitekim umûr-i zâhiriyyede pâdişah-ı zaman ve mukarribîni olan vükelâ-yı âlişân hacet reva-yı ehl-i cihandır".

   GAYB-I HÜVİYYET VE GAYB-I MUTLAK : Arapça, mutlak bilinmez veya gayb. İllet-i teayyün bakımından bu gayb, Allah'ın zatından ibarettir.

   GAYN (CAİ) : Arapça. Susamak, içi bulanıp kusayazmak, hava bulutla kaplanmak, yağmurlanmak, (meçhul olarak) kalbi şehvet kaplamak. Tasavvufî bir terim olarak bu kelime, lügat mânâsına uygunluk arzeder. Kalbin günahla veya dünyevî meşguliyetle, Allah'tan perdelenmesi gibi mânâlar ifâde eder. el-Hucvirî(Keşfu'l-Mahcûb,s.542), gayn'ı şöyle açıklar: "Gayn, istiğfar ile ortadar kalkan, kalp üzerindeki hicap ve perdedir. İki nevidir: Biri şeffaftır, diğeri kalındır. Kalın perde, büyük günah işleyen ve gaflet içinde bulunanlarda olur. Hafif perde, nebî olsun, velî olsun herkeste bulunur. Resûlullah (s)'ın "kalbim gayn (pas) içinde kalır da, her gün yüz defa Allah'tan af dilerim" buyurmuş olması, bunu ifade eder. Şu halde galîz gayn denilen kalın perde için, samimi şekilde Hakk'a dönmek lâzımdır". Bu ifadelerden anlaşıldığına göre, gayn; kul ile Allah arasına, bir takım perdelerin girmesi demektir. Bu perdeleniş, Hz. Peygamber (s)'in hadisinden anlaşılacağı üzere, istiğfarla ortadan kalkacak kadar kısa sürdüğü gibi, büyük günah işleyerek silinmesi oldukça güç ve uzun vakit alabilmektedir. Hz. Peygamber (s)'in gayn denilen hali yaşaması, O'nun günaha girmesi değil, sadece günlük bazı önemli dünyevî konulara zihnen yönelmesi ile ortaya çıkmaktadır. Bu, gayn'ın en ehveni, en basit olanıdır denilebilir. Zira bu gayn'ın oluşumunda, bir haram fiilin işlenmesi söz konusu değil, aksine mubah olan dünyevî işlerle uğraşmak rol oynamaktadır.