DOST: Farsça bir kelime olup, Türkçe'de de aynı anlamda kullanılır. Karşıt anlamlısı "düşman" kelimesidir. Tasavvufta ilâhî sevgi demektir. Aynı yolda olan kişilere, sufiler dost der. Ancak gerçek dost, Allah'tır ki, bu yüzden "dost Allah'tır" denmiştir.

      Ol dost açtı gözümü
      Gösterdi kendi özümü
      Gönüldeki raz(sır) umı
      Söyledüm dile geldüm. o .
                                 Yunus Emre

   DÖRT KAPI, KIRK MAKAM : Dört kapı: 1. Şeriat, 2. Tarikat, 3. Hakikat, 4. Marifet.
Şeriat, baba mesabesinde olup dinin inanç, ibadet ve muamelat esaslarının tümünü oluşturur. Birinci kapıyı gerçekleştirmek, şeriatı yaşamakladır.
Tarikat anadır. Şeriat bilgilerini oluş bazında tahakkuk ettirmek.
Marifet oğuldur. Bilgi-amel tevhidi bütünlüğünün sonucudur Hakikat ise torun olarak varılacak zirve noktasıdır. Her kapının on makamı vardır. (Şeriatın namaz, oruç, hac, zekat vs. gibi; tarikatın tövbe, inâbe, mücahede, hırka giyme vs. gibi). Dört kapının ayrı ayrı on makamı, toplam kırk makam eder.
   Bu dört kapının bir başka ifade ediliş tarzı vardır: Şeriat farz, tarikat vâcib, marifet sünnet, hakikat nafiledir.

   DER YÜZE: Farsça, dilencilik demektir. Kapı kapı dolaşıp dilenmek, sadaka toplamak. Hacı Bayram-ı Velî'nin yaşadığı devirde bir yardım sandığı kurduğu, bu sandığın gelirini, bizzat kendisinin mübarek aylarda tabii ve kös çalarak Ankara esnafından sadaka, zekat şeklinde dükkan dükkan dolaşarak sağladığını kaynaklar zikreder. Bunun için kullanılan "derviz: kapı tutan veya kapı döğen" tabiri, saçı sakalı uzun, üstü başı derbeder, kapı kapı dolaşıp para toplayan dervişler için kullanılır ki, bunlar toplama esnasında şiir ve ilahiler okurlardı.

   DÖRTLER : Hiyeraşik veliler silsilesi içinde Rical-i llâhiyye denilen 4 Allah dostundan teşekkül etmiş gruba, "dörtler" denir. Bunlar gökte ma'lum, yerde meçhuldür. Zira halleri ruhanî, kalbleri semavîdir.

   DÖRT KAPI SELAMI : Bektaşî tabiri olup bu selam şöyleydi. "Esselam ey nur-ı şeriat erenleri, Esselam ey pir-i hakikat erenleri, Esselam ey marifet erenleri, Esselam ey nur-ı hakikat erenleri."

   DUVAZDE İMAM : Bkz. Oniki imam.

   DUA: Arapça isteme, yalvarma, niyaz gibi manaları olan bir kelime, ihtiyaçların anahtarı, darda kalanların rahatladığı yer, muhtaçların sığınağı. Hal (dil değil) duasının kabul şansının çok fazla olduğu kaydedilir. Bazı meşayıh-ı kiram, en üstün duanın, rızâ ve sükût olduğunu söylerken, bir kısmı da, duayı bizzat ibadet olarak değerlendirir ve şu hadisi delil getirirler: "dua, ibadetin özüdür". Bu durumda yapılması yapamamasından daha iyidir. Ayrıca dua, Hakk'ın hakkıdır derler. Zira, onda kulluk zilletini ortaya çıkarma vardır. Bir grup grup sûfiler, Allah'ın takdir ettiğine rıza gösterip sükût etmenin daha evlâ olduğu görüşündedirler. Avamın duası dil ile, âriflerinki kalp iledir.

   DUACI : Eskiden esnaf teşkilatındaki reislerden biri de, "duacı" idi. Fütüvvet teşkilatı, varlığını sürdürdüğü dönemlerde duacı, şeyhin huzurunda yapılan merasimde uzun dualar okurdu.

   DUA-HÂN: Farsça, dua okuyan demektir. Tekkelerde zikir sonlarında dua yapan görevlilere, "dua-hân" denirdi. Bu görevli için "dua-gû" (duacı) tabiri de kullanılırdı.

   DUDMAN-I BEKTAŞİYYE: Bektaşî ocağı.

   DÜR: Farsça, uzak demektir. İlâhî rahmetten kısmen veya tamamen mahrum kalan, tembelliği nedeniyle, manevî eğitim sonunda bir hâle veya makama ulaşamayan.

   DURAK : Zikir sırasında ve birinci fasıldan sonra tek, yahut iki zâkirin okuduğu, taksime yakın, ağır bir bestenin adıdır. Durak denilmesinin nedeni, zikre ara verilmesinden dolayı idi. Durak, her makamdan bestelenirdi.

   DÜŞ: Farsça, omuz ve dün demektir. Hakk'ın ululuk sıfatı.

   DÜCÂNİYYE: Ahmed ed-Dücinî (ö. X/XI. yüzyılın ikinci yarısı) tarafından kurulmuş bir tasavvuf okulu.

   DÜNYA: Arapça yakın, alçak gibi lügat anlamlarına karşılık, üzerinde yaşadığımız şu gezegenin adıdır. Tasavvufta, dünya çeşitli şekillerde tanımlanmıştır:"!- Seni Allah'dan alıkoyan herşey, 2- imtihan yeri, 3- Ahiretin tarlası, 4- Geçici, fani yer. Dünya ile ilgili olarak dervişler: "Yalan dünya", "yalancı dünya", "dünya malı dünyada kalır" demişlerdir. Dünya ayrıca cadı, yılan, zehir ve fahişeye benzetilmiştir.

   DÜNYA KELAMI : Aşk, zevk ve tasavvufî konular dışındaki yeme, giyme, geçim, spor, borsa, sinema vs. gibi hususlarda konuşma.

   DÜR: Arapça, inci. İtaat etmek, Hz. Peygamber (s), insan-ı kâmil, insan ruhu.

   DÜRDİRİYYE-İ HALVETİYYE: Hafe-niyye-i Halvetiyye'nin kollarından olup Şeyh Şehâbeddin Ahmedü'd-Dürdirî (1127/1715-1201/1786) tarafından kurulmuştur.

   DÜRRE-İ BEYZÂ: Arapça, beyaz inci demektir. Tasavvufta ilk akıl. Şu iki hadis bu anlamı verir: "Allah'ın ilk yarattığı şey, dürre-i beyzâdır", "Allah'ın ilk yarattığı şey akıldır".

   DÜRR-İ SÜHAN: Arapça-Farsça, söz incisi veya inci gibi söz demektir. Tasavvufta mükaşefe halleri, maddî, manevî, hissî, aklî, İlâhî sır ve ibadetler vs. gibi anlamlarda kullanılır.

   DÜRR-İ YETİM: Arapça yetim incisi veya tek inci demektir. Tasavvufî olarak iki anlamda kullanılır: 1- Hz. Muhammed (s). Bilindiği gibi, babası Abdullah, onun ölümünden önce vefat etmiş ve doğumdan yetim kalmıştı. 2- İnsan-ı Kâmil.
      
Çün ol dürr-i yetimdir bî bahane
      Hakk'ın fazlı erip geldi iyane.
      Bu terim "dürdâne", "dürr-i yekta" olarak da kullanılır.

   DÜŞ : Rüya demektir. Esma (Allah'ın isimleri) yoluyla manevî eğitimi gerçekleştirmeyi amaçlayan tasavvuf okullarında düş, dervişe bulunduğu makamı gösterir. Mesela bir derviş rüyasında dağlar görürse, artık onun kalp mertebesini elde ettiğini ve bir sonraki derse geçmesi gerektiğini gösterir. Bu rüyaları, dinleyen şeyh, müride Allah'ın hangi isimlerini vird olarak çekmesinin icab ettiğini bildirir. Ancak, tasavvufta genel olarak rüyaya itibar edilmez. Zira rüyanın Rahmanî veya şeytanî olup olmadığı ancak, konunun uzmanı kişilerce ayırdedilebilir. Tabire muhtaç rüyaların analiz ve yorumunu yapmak için, Hz. Yusuf'un manevî mirası olan muabbir (rüya yorumculuğu) ligin elde edilmesi gerekir. Rüya ile çok meşgul olan müridlere, olgun sufiler, mübtedi (manevi yolun çoluk çocuğu) gözüyle bakarlar.

      Düşe düşüp aldanma
      Kendin hayrete salma
      Senden gayri ne vardır,
      Tabire muhtaç ola.
                                 Gaybî
   İnsanın, rüyadaki hayalleri ilgi odağı haline getirecek yerde, şu üç boyutlu deterministik dünyada, maddî gözle, sebep sonucun sağlam verilerine dikkat kesilmesi, ayağını sağlamca yere basması gerekir.

      Rüyayı bırak Rüyete bak!...
      Ahmed Amîş Efendi el-Halvetî
               (Fatih türbedarı, ölüm tarihi 1920)

   DÜŞKÜN : Varlıktan yokluğa, sağlıklı iken hastalığa, kuvvetli iken zayıflığa düşen kişiler için kullanılan bir ifade. Bu ifadeyle alakalı bir takım atasözleri, kültür zenginliğimiz içindeki yerini hâlâ korumaktadır: "Düşmez kalkmaz bir Allah", "düşenin dostu olmaz", "hele bir yol düş de gör", "düşkünün elinden tut, ki Allah da senin elinden tutsun", "düşenin üstüne basılmaz". Bu terim, tasavvuf? açıdan şeriata uygun davranmayan kişi için kullanılır. Şeriata aykırı iş yapan mürid, mürşidi tarafından yoldan düşkün edilir. Düşkün'e, yol (tarikat] dan uzaklaştırıldığı için, "yolsuz" da denir. Düşme için "yolsuzluk etmek", "yolsuz olmak", tabirleri de kullanılır.

   DÜŞÜNCESİZ SUFİYE SOHBET HARAM : Her konuda takvayı gözeten, hep iyiye yöneliş tefekkürünü taşıyan, edebli olan, müridin nasihatten ibret almaya kabiliyeti var demektir. Bu durumda olmayan kişi için, sohbet bir fayda sağlamaz. Böylesi için sohbet haramdır.